Rakam fetişizmi, ruhsuz istatistiklere alkış kıyıcı işleri gölgeliyor. Milei, enflasyonu düşürüyormuş… Adam başarılı. Diğer tarafta ne var? On binlerce kamu çalışanını işten çıkardı. Doğalgaz ve toplu taşıma desteklerini kesti. Memur ve emekli maaşlarının eritti, kamu hastanelerinin bütçesini kıstı. Kira ve özel sağlık sigortalarındaki fiyat kontrollerini kaldırdı. Yoksulluk oranını %40’lardan %52.9’a çıkardı… Ne dersiniz, madalya ister mi bu işler?
****
İlginç zamanlardan geçiyoruz. Açlık ve sefaletin, adaletsizliğin sorumlusu olduğu sezgisiyle yoksul kesimlerden küreselleşmeye, neoliberalizme yükselen tepkiyi; daha azılı sermaye yanlısı bir ekonomik durum elde etme fırsatına dönüştürmek için kolayca çarpıtan becerikli, lafazan faşist, popülist siyasi liderler türüyor. Onların zamanı! Birçok yerde başarılı da oluyorlar. Savaşçı, saldırgan, kaba, çürük karakterli ve hödük profiller parlıyor, faşist partiler yükseliyor. Bu faşistlerin yoksul kesimlerle bağdaşıklığı, (sermaye yanlısı siyasetin en vahşi yürütücüleri olduğunu özenle örterek) kendilerinin de “küreselleşmenin yarattığı adaletsizliklere karşı” oldukları bir sahte profil “lansmanıyla” başlıyor. Aslında herkesin karşı olma nedeni başka. Mesela Trump, küreselleşmeden Çin’in karlı çıkmasının ve devasa bir rakip olarak ABD imparatorluğunu sarsmasının önüne geçmek istiyor. O, küreselleşmeyi, ABD sermayesinin zararlı çıktığı rekabet alanlarını kapatarak geri çevirmek istiyor. ABD sermayesinin çıkarlarını azamileştirmek istiyor. Oysaki “küreselleşme karşıtı” Trump ve diğerlerinin oylarını devşirmeyi başardığı yoksul kesimlerin isteği daha adil bir dünya!
Arjantin’de böyle biri var iktidarda. Alışılmış ciddiyetlere lümpen tarzıyla saldıran Arjantin’in “Küçük Trumpı”, Başbakan Milei’nin yapıp ettikleri izleniyor. Yılladır ekonomik kriz içinde debelenen bu ülke, benzer belalarla boğuşan Türkiye’de yakından takip ediliyor haliyle ve Milei’nin başarısından söz edenlere rastlıyoruz. Ortada başarı filan da yok aslında. Kasım 2023’te iktidar olduğunda %160,9 olan enflasyonda son veri Kasım 2024 itibariyle %166! Kaldı ki enflasyonu indirmek ve düşük enflasyonlu bir ekonomik durum elde etmek, doğru, adil bir ekonomi arayışını tamama erdirmek demek de değil. Rakam fetişizmi, ruhsuz istatistiklere alkış kıyıcı işleri gölgeliyor. Milei, on binlerce kamu çalışanını işten çıkardı. Doğalgaz ve toplu taşıma desteklerini kesti. Memur ve emekli maaşlarının eritti, kamu hastanelerinin bütçesini kıstı. Kira ve özel sağlık sigortalarındaki fiyat kontrollerini kaldırdı. Yoksulluk oranını %40’lardan %52.9’a çıkardı… Ne dersiniz, madalya ister mi bu işler?
Bizden daha yüksek enflasyonu nedeniyle teselli ülkemiz Arjantin’deki işler bizimle birçok yönüyle benzer. Arjantin’de de bizde de “enflasyonu düşürüyoruz” diye dar gelirlinin canına okuyorlar. Bir kere sermaye gözlüğünü takmaya gör! Görmüyorsun!
Arjantin güzellemecilerine her fırsatta cevap vermeye çalışan Doç. Dr. Cem Oyvat’la konuştum. Hoca, bu ülkeyi yakından takip ediyor. Oyvat Hoca’nın gözlem ve tespitlerine bakalım:
Hocam isterseniz Milei geldiğinde Arjantin’in durumunu tespit edelim önce. Durum neydi? Enflasyon, işsizlik, gelir dağılımı, büyüme vs.
Öncelikle belirtmek gerekir ki, Milei iktidara geldiğinde Arjantin’in durumu iyi değildi. Arjantin de 2000’lerin başında bizimle benzer bir zamanda ekonomik krize girmişti. Sonrasında seçilen solcu Néstor Kirchner’in ilk dönemi büyüme açısından başarılıydı. Arjantin, 2003-2011 döneminde en hızlı büyüyen gelişmekte olan ülkelerden biriydi. Fakat sonrasında Arjantin’de büyüme durdu. Arjantin, 2011’den bu yana fakirleşti. Tabii, bu dönem boyunca ülkeyi sadece sol iktidarlar yönetmedi. Sağcı lider Mauricio Macri de 2015-2019 döneminde başkanlık yaptı.
Milei iktidara geldiğinde Arjantin’de işsizlik çok yüksek değildi, %5.7’ydi. Ama Arjantin’in ciddi bir enflasyon problemi vardı. Milei iktidara gelmeden hemen önceki Kasım 2023’te aylık %12.8, yıllık %160.9’du. Bunun yanında gelir dağılımı Latin Amerika ülkelerine kıyasla daha iyiydi. Gini katsayısı 0.407’ydi. Bu, Türkiye’de açıklanan Gini katsayısından az da olsa daha düşük bir rakam.
Ancak Arjantin’in sadece son 20 yılda değil, 20. yüzyıl boyunca en yavaş büyüyen gelişmekte olan ülkelerden biri olduğunu da belirtmek gerekir. Bir örnek vermek gerekirse, Arjantin’de kişi başına gelir 2002-2023 döneminde reel olarak %45.9 arttı. Aynı dönemde Türkiye’deki büyüme %137.6. Ancak Arjantin’deki kişi başına gelir bir önceki 21 yılda, yani 1981-2002 döneminde %7.6 azaldı. Arjantin çok uzun süredir sorunlu bir ekonomiye sahip.
Milei nasıl bir program uygulamaya koydu? Bugünkü sonuçlar nedir? Programının toplumsal kesimlere yansıması nedir?
Milei’nin ekonomi programı ana hatlarıyla devleti küçültmeyi hedefliyor. On binlerce kamu çalışanını işten çıkardı. Halka verilen doğalgaz ve toplu taşıma desteklerini kesti. Memur ve emekli maaşlarının enflasyon karşısında erimesine yol açtı. Kamu hastanelerinin bütçesini ciddi şekilde kıstı. Kamunun altyapı yatırımlarını durdurdu. Kamu araştırma harcamalarını dolar bazında %31 azalttı. Ülkenin kamu bilim kuruluşu CONICET'in personelini %9 yani yaklaşık 1000 kişi azalttı. Çok ciddi bir kemer sıkma politikası uyguluyor yani. Öte yandan piyasaları serbestleştirmek adına ülkedeki kira ve özel sağlık sigortalarındaki fiyat kontrollerini kaldırdı.
Bu politikaların sonucunda BBVA Arjantin, bu yıl ülkenin milli gelirinde %3.8 oranında bir daralma öngörüyor. Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYH), geçen çeyreğe kıyasla bir miktar toparlanmış olsa da geçen yılın üçüncü çeyreğine göre %2.1 oranında gerilemiş durumda. Bu, küçülen bir ekonomi anlamına geliyor. Arjantin'in şu anda ekonomik olarak rahat bir duruma geçtiğini söylemek mümkün değil.
Diğer yandan Milei’nin programı her şeyden önce resmi istatistik kurumu INDEC’in hesapladığı yoksulluk oranını 2024’ün ilk yarısında %40’lardan %52.9’a çıkardı. Bu çok ciddi bir artış. 2024’ün ikinci yarısında yoksulluk oranının %36-38’lere düştüğünü tahmin eden bazı projeksiyonlar var; ancak bunlar resmi veri değil, yalnızca projeksiyon. Görebildiğim kadarıyla henüz hiçbir önemli uluslararası yayın organı bu projeksiyonları kullanmıyor.
Evet, Arjantin'de ciddi ekonomik yavaşlamanın da etkisiyle aylık enflasyon epey düştü. Ama yıllık enflasyon hâlâ %166 ile Milei göreve gelmeden önceki dönemin üzerinde. Çünkü Milei ilk iktidara geldiğinde resmi kurda ciddi bir devalüasyon yaparak, Aralık 2023’te aylık enflasyonu %25.5’e çıkarmıştı. Enflasyon, baz etkisiyle bir süre daha düşmeye devam edecek, ancak bir yandan reel kurun da epey değerlenmiş olması enflasyondaki düşüşün devam edip edemeyeceği yönündeki şüpheleri artırıyor. Bu şüpheleri, solcular değil; Robin Brooks gibi ana akım iktisatçılar dile getiriyor. Bu koşullarda, Arjantin’de enflasyonu düşürme anlamında henüz bir zafer kazanıldığını söylemek mümkün değil.
Diğer yandan Arjantin’de kamu sağlık sisteminin kemer sıkma politikalarına bağlı olarak ciddi anlamda gerilediğine dair makaleler yayımlanıyor.
Arjantin ekonomisi bu gidişle bela sorunlardan kurtulabilir mi?
Bu politikaların uzun vadede Arjantin’i düzlüğe çıkaracağını düşünmüyorum. Orta vadede reel kur, şu anda Milei’nin devalüasyon yaptığı Aralık 2023’teki seviyelere geri dönmüş durumda. Yani, kurun daha ne kadar sabit tutulabileceği ve dolayısıyla enflasyondaki düşüşün devam edip etmeyeceği meçhul.
Ancak daha önemlisi, kamu kurumlarını zayıflatmanın, altyapı yatırımlarını yavaşlatmanın ve kamunun eğitim ile sağlık hizmetlerini zayıflatmanın uzun vadede büyümeye olumlu etkileri olması mümkün değildir. Bir ülke, özellikle Arjantin gibi gelişmekte olan bir ülke, güçlü kurumlarla uzun vadede ekonomik olarak başarılı olabilir.
Milei’yi destekleyen uluslararası pozisyonlar nedir? IMF, DB’nin tavrı nedir?
Arjantin ve IMF bugünlerde 44 milyar dolarlık bir kredi anlaşmasının pazarlıklarını sürdürüyor. IMF yetkilisi Julie Kozack'a göre, Arjantin bütçe açığını kapatma ve enflasyonu düşürme konusunda başarı sağladı. Milei’nin kemer sıkma politikaları, IMF'nin neoliberal bakış açısıyla uyumlu. Milei, Trump’ın göreve başlamasının da IMF ile yapılan kredi müzakerelerini olumlu etkileyeceğini umuyor.
Diğer yandan, geçen ay FT’de yayımlanan bir habere göre, IMF yetkililerinin aşırı değerlenen Peso ve Milei’nin Arjantin Pesosu’nu kaldırıp dolara geçme planıyla ilgili endişeleri var. Çünkü Arjantin’in kendi parasını dış borçlanma pahasına kaldırarak dolara geçmesi, IMF yetkililerinin şu anda tercih edeceği bir durum değil. IMF, aynı zamanda Milei’ye temkinli yaklaşıyor.
Arjantin dezenflasyon programının Şimşek programıyla benzerlikleri, farklılıkları hakkında neler söylenebilir?
Mali politika tarafında Mehmet Şimşek’in programı, Arjantin’in programı gibi bir şok terapisi değil. Evet, Mehmet Şimşek döneminde faizler artırıldı, ancak Arjantin’deki gibi on binlerce kamu çalışanı işten çıkarılmadı. Diğer yandan, Arjantin’de politika faizleri artırılmaktan ziyade düşürüldü, ancak yine de para arzını (M2 ve M3) baskılıyor.
Arjantin hâlâ geçmiş dönemin bazı araçlarını kullanıyor. Sermaye kontrolleri tamamen kaldırılmadı. Resmi kur, bizdeki gibi serbest değil; kontrollü bir şekilde kur çapası ile artırılıyor. Resmi kur ile karaborsadaki kur arasında fiyat farkları oluşuyor. Aradaki fark kapansa da resmi dolar kuru hâlâ daha düşük.
Türkiye’de, Arjantin’de olduğu gibi kamu çalışanlarının ve emeklilerin maaşları enflasyon karşısında eridi. Her iki programın da emek yanlısı olduğu söylenemez, ancak Arjantin’deki durum daha kötü. Öte yandan, her iki ülkede de reel kur değerlenmiş durumda ve iki ülkenin de 2025’te kuru sabit tutup tutamayacakları şüpheli.