SİNAN TARTANOĞLU
Kısa Dalga - Türkiye Diyanet Vakfı’nın iştirakleri, işletmeleri, şirketleri… Hepsi, vakfın kuruluş amacına hizmet ediyor, yani Diyanet İşleri Başkanlığı’na…
İşte o şirketler:
GİNTAŞ
Vakıf 1975'te kuruluyor. Vakfın ilk şirketi ise 1983 yılında…
1983 yılında, Ankara'daki Kocatepe Camisinin inşaatını tamamlamak amacıyla Türkiye Diyanet Vakfı tarafından, Ankara merkezli bir şirket kuruldu. Şirketin tam adı Gıda, İnşaat, Neşriyat ve Turizm Anonim Şirketi'ydi, kısa adıyla GİNTAŞ.
1967 yılında başlayan Kocatepe Camii inşaatı, şirket kurulduktan 4 yıl sonra tamamlandı ve 1987'de hizmete açıldı.
1967-1987 arasında ne oldu?
Aslında Kocatepe Camisi'nin yapımını ilk olarak Türkiye Diyanet Sitesi Yaptırma ve Yaşatma Derneği üstleniyor.
Burada bir parantez, “site” kavramı için… O yıllarda, Türkiye Diyanet Vakfı tarafından Diyanet İşleri Başkanlığı’nın müftülük olarak kullanması için yaptırdığı büyük binalar veya irili-ufaklı küçük binalar için “kampus” ya da “yerleşkeden” çok “site” sözcüğü kullanılıyor. “Külliye” kavramı ise neredeyse hiç yok…
İlk tartışma: Kocatepe Camisi’nin “modern” görünümü
Türkiye Diyanet Sitesi Yaptırma ve Yaşatma Derneği, Kocatepe Camisi için o dönemin parası ile 120 milyon lira kadar bir harcama da yapıyor. Ama inşaat yarım kalıyor. Neden? Bir parantez de burada…
Kocatepe Camisi için mimari proje yarışması açılıyor. Yakın Mimarlık Dergisi’nde 2019 yılında yayınlanan bir makaleye göre; Camii için, 1957’de bir mimari proje yarışması açılıyor. “Vedat Dalokay tarafından hazırlanan modern yaklaşımlı cami projesi yarışmada birinci seçiliyor.” İnşaat 1962 yılında başlıyor. Temeller atılıyor. Ancak “geleneksel formların dışındaki tasarımı nedeniyle cami tepki görüyor.” 1967 yılında ikinci bir yarışma açılıyor. Yarışmada kazanan proje, bugünkü Kocatepe Camisi’ne dönüşüyor.
Caminin inşaatı devam ederken, 1981 yılında Diyanet Vakfı tarafından devralınıyor. 1981'den 1985'e kadar 3 buçuk milyar lira para harcanıyor. Bu paranın 5 milyar lirası, kayıtlara "Yabancı Devletler Yardımı" olarak geçiyor. Cami tamamlandığında, 6 milyar 251 bin lira harcanmıştı.
Özal, son yolculuğuna açtığı camiden uğurlanıyor
Caminin açılışını Ekim 1987’de Başbakanı Turgut Özal yaptı. Özal, törendeki konuşmasında; “İstanbul’un silüetinde minareler var. Ankara’da da dikkat ederseniz yukarıdan bakıldığı zaman şimdi üç büyük şey gözüküyor. Bir tanesi aydınlatılmış Ankara Kalesi, ikincisi Atatürk’ün mezarının bulunduğu Anıtkabir, üçüncüsü de Kocatepe Camii’dir” dedi. 1993 yılında vefat ettiğinde Cumhurbaşkanı olarak yine Kocatepe Camiinden son yolculuğuna uğurlanacaktı.
Kocatepe Camisi için kurulan GİNTAŞ’ın o günkü sermayesi 200 milyon liraydı. Şirketin 2000 hissesinden 1845'i Türkiye Diyanet Vakfı'na aitti. Kalan 155 hisse, farklı kişilerce bölünmüştü.
Diyanet’in soğuk hava deposu da var
GİNTAŞ aslında bir inşaat şirketiydi. Bunlardan bir tanesi, soğuk hava depoculuğuydu. Bunun için GİNTAŞ, Isparta’nın Uluborlu ilçesinde 7 bin ton kapasiteli soğuk hava deposu kurdu. Tesisin sahasında 12 daireli personel lojmanı ve 1500 metrekare hangar vardı. Vakıf, şirket üzerinden deponun işletmesini yapıyor.
Hac Konaklama Tesisleri, mülteci kampı oldu
Yine GİNTAŞ daha önce Habur’da hacılar için konaklama tesisi inşa etmişti. Habur Hac Konaklama Tesisleri’nin işletmesi Türkiye Diyanet Vakfı tarafından, yine GİNTAŞ’a verildi. Kaynaklara göre; Körfez krizinin patlak vermesinden sonra tesis, önce Kuveyt’ten Kuzey Irak yoluyla ülkelerine gitmek isteyen Pakistanlı, Bangladeşli ve diğer ülke insanları için transit geçiş ve konaklama yeri olarak kullanıldı. “Daha sonra Irak’tan ülkemize iltica eden mültecilerden 22 bini hükümetçe Hac Konaklama Tesisleri’ne yerleştirildi… Türk hükümeti, Habur Hac Konaklama Tesisleri’ni dünya basınına örnek bir mülteci kampı olarak tanıttı.”
Turizm ve seyahat acentesi olan Diyanet
GİNTAŞ, 1991 yılında bir turizm ve seyahat acentesi kurdu. Bu şirket, bir süre GİNTAŞ’ın bir şubesi olarak faaliyet gösterdi.
Diyanet’in Ankara Siteler’de ahşap atölyesi de var
Aynı yıllarda bir de ahşap üretim şirketi kuruldu, yine GİNTAŞ bünyesinde. Çünkü ahşap yapı elemanları üreten bir atölyeye sahip olması gerekiyordu GİNTAŞ’ın. GİNTAŞ özünde bir inşaat şirketiydi. 1991’de Ankara Siteler’de bir ahşap atölyesi kuruldu. Atölye önce kendi yaptığı inşaatlar için gerekli ürünleri üretiyordu. Ancak daha sonra geleneksel ahşap sanatı ile ilgili yapı elemanları üretmeye başladı. Daha sonra camiler için kündekari kapı, pencere, kepenk, minber, kürsü ve rahle üretmeye başladı.
KOMAŞ
GİNTAŞ A.Ş.'nin faaliyeti kuruluş amacı olan Kocatepe Camisinin yapımının tamamlanması ile bitmedi.
Kısa adıyla KOMAŞ, yani Kocatepe Modern Mağazacılık İşletmeleri Sanayi ve Ticaret A.Ş. kuruldu, cami inşaatının tamamlanmasından üç yıl sonra... GİNTAŞ A.Ş. faaliyetlerine devam ederken kurulan bu yeni şirketin amacı mağazacılık sektöründe faaliyet göstermekti.
KOMAŞ, 8 ortaklı bir şirket olarak, 20 milyon lira sermaye ile kurulmuştu. Birincisi, kurucusu olduğu için Türkiye Diyanet Vakfı'ydı. Diğer ortaklar ise Vakıflar Bankası, TEMSAŞ, Ülker Gıda, TÜRDAV Yatırım Holding, Et Balık Kurumu Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Burhan Özfatura ve Mehmet Talat'tı.
Ortaklar arasındaki Burhan Özfatura; şirketin kurulmasından önce, 1984-1989 yolları arasında ANAP'ın İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı oldu. Şirket kurulduktan 4 yıl sonra Doğru Yol Partisi'nden İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı seçilecekti. Özfatura, iki Belediye başkanlığı görevi arasında Diyanet ile ortak olmuştu. Bu sırada kendisinin titri ise Başbakanlık Müşaviri'ydi.
KOMAŞ'ın kuruluş amaçlarından biri, "hayatın ucuzlatılmasına katkı sağlamak için süpermarket açmaktı." Şirketin ortaklarından biri belki de bu yüzden Ülker'di.
Zaten KOMAŞ'ın kurulmasından kısa bir süre sonra, Diyanet Vakfının ilk şirketi GİNTAŞ'ın inşaatını tamamladığı Kocatepe Camisinin altına Beğendik adında bir süpermarket açılmıştı.
Süpermarket'in sahibi Kayserili iş adamı Mehmet Beğendik'ti. 2018 yılında vefat eden Mehmet Beğendik'in Kayseri'deki cenaze törenine 11. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül de katılmıştı.
KOMAŞ, süpermarket alanını Türkiye Diyanet Vakfı'ndan kiralamıştı. KOMAŞ mağazanın yapımı için 50 milyar lira harcamıştı, o günün parasıyla. Yatıırımı yapan KOMAŞ, işletmeyi Beğendik Anonim Şirketi'ne vermişti.
30 Nisan 1993'teki açılış törenine Başbakan Süleyman Demirel de katılmıştı. Demirel açılışta, "Ankara'da artık yabancı heyetleri gezdireceğimiz bir ticaret merkezi var" diyecekti.
KOMAŞ'ın tek süpermarketi Ankara'daki Kocatepe Camisinin altındaki Beğendik değildi. İkinci büyük süpermarket Antalya'da açıldı. Haziran 1996'daki açılış törenine Devlet Bakanı Cemil Çiçek'in yanı sıra Diyanet İşleri Başkanı ve Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti Başkanı Mehmet Nuri Yılmaz da katılmıştı.
Yılmaz, açılan ticaret merkezinin hayırlı bir iş olmasını; burada hilesiz, hurdasız helal gıda maddelerinin satılacak olmasına bağlamıştı.
GİNTAŞ AŞ, 2001 yılında KOMAŞ AŞ ile birleşti.
Daha sonraki yıllar içinde KOMAŞ bünyesinde pek çok şirket kuruldu.
TEMSAŞ
Gıda ve Turizm İşletmeciliği Sanayi ve Ticaret Ananım Şirketi, kısa adıyla TEMSAŞ.
1 Kasım 1989’da kuruldu. Şirketin kuruluş amacı, “Türkiye’deki selatin camilerinin temizliğini yapmaktı.” 500 milyon TL sermaye ile kurulmuştu.
Şirket ilk olarak Ankara Kocatepe, İstanbul Sultanahmet, Yeni Camii, Fatih Şehzade Camii, Süleymaniye Camii ve Eyüp Camisi’nin temizlik işlerini yürüttü. Beyazıt ve Hacı Bayram camileri de zamanla listeye eklendi.
Şirket daha sonra “işleri büyüttü.”
Artık Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Cerrahi ve İç Hastalıkları Bölümleri, Çapa Tıp Fakültesi Nöroloji Bölümü, Kartal Devlet Hastanesi, Vakıfbank’ın 10, Ziraat Bankası’nın 4 şubesi, Merkez Bankası Karaköy Şubesi, Ankara’da Vakıflar Bankası Fon Yönetimi, Vakıfbank Meşrutiyet Şubesi, iki adet Ziraat Bankası Şubesi’nin temizlik işlerini yürüttü.
Bir süre sonra şirket, Devlet Demir Yolları’nın vagonlarının temizlik işlerini de aldı.
1991 yılında temizlik işlerinde kullanılan deterjanın da şirket tarafından üretilmesine karar verildi. Bunun için Gebze’de bir fabrika kuruldu.
1993 yılında fabrikanın kurulu olduğu arazi de Türkiye Diyanet Vakfı tarafından satın alındı.
Yıllar içinde fabrikada 12 çeşit temizlik malzemesi üretilmeye başlandı. Ürünler önce endüstriyel ebatlarda piyasaya sürülüyordu. Daha sonra ev kadınlarına hitap edecek şekilde 400 gram, 500 gram ve 1 kiloluk ambalajlarda da üretilmeye başlandı.
Yani Diyanet, vakfın bağlı kuruluşu üzerinden yumuşatıcı, kir cila sökücü, halı yıkama maddesi, el sabunu, oto şampuanı üretip satıyordu. Temizlik malzemelerinin markası “Pür” idi. “KöPür”, “EtaPür”, “OtoPür”…
“Pür”ler TSE kalite belgeliydi. Vakfın diğer bir şirketi DİVANTAŞ’ın yurt geneline yayılmış pazarlama örgütü aracılığı ile satılıyordu.
Mesela sabunlar için üretilen sıvı sabunluğun adı da “Divantaş Sabunluk”tu. Şirket, Devlet Malzeme Ofisi’nin o yıllarda açtığı Türkiye genelini kapsayan ihaleyi kazandı ve 1000 tonluk sıvı deterjan talebini karşıladı.
Gintaş Turizm ve seyahat acentası
Şubat 1991’de kuruldu. Kuruluş amacı Diyanet İşleri Başkanlığı ve Türkiye Diyanet Vakfı tarafından hac, umre ve her türlü seyahat için hizmet veriyor. Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından düzenlenen kongre ve sempozyumlara yurt içinden ve yurt dışından gelen katılımcıların uçak ve otobüs seyahatlerini düzenliyor. Gintaş Turizm, uçak bileti satışının yanı sıra araç kiralama hizmeti de veriyor.
GİNTAŞ Sigorta
2020 yılında KOMAŞ'a bağlı olarak kurulan bir şirket daha var: GİNTAŞ Sigorta Aracılık Hizmetleri Limited Şirketi. Şirketin kuruluş sermayesi 200 bin liraydı. Hac ve Umre organizasyonlarında yurt dışına çıkacak vatandaşların yurt dışı seyahat ve sağlık sigortalarının düzenlenmesi, şirketin temel amacı. Şirket, katılım sigortacılığı faaliyeti yürütüyor.
Vakıf Fuarcılık, Reklamcılık, Yayıncılık, Tanıtım ve Organizasyon ve Ticaret Limited Şirketi
Vakıf Fuarcılık Ticaret Limited Şirketi, Ekim 1996’da kuruldu. Kuruluş sermayesi, o dönemin parası ile 5 milyar liraydı. Diyanet Vakfı ve vakfa bağlı iki şirket tarafından kurulmuştu.
Diyanet TV için: Vakıf Medya
Vakıf Medya Sanat Radyo Televizyon Anonim Şirketi, Mayıs 2018’de kuruldu. Tek kurucusu Türkiye Diyanet Vakfı’ydı. Şirket, Diyanet TV’yi yayınlamak için kuruldu. Şirketin kuruluş sermayesi 275 bin liraydı.
Diyanet , zaten, TRT frekansları üzerinden, TRT Diyanet, Diyanet Radyo, Diyanet Kuran Radyo, Diyanet Risalet Radyo adlarıyla ulusal radyo ve televizyon yayıncılığı yapıyordu. Ancak bu yayınlar TRT’ye bağlı olarak yapıldığından, kamu yayıncılığı ilkelerine uygun olarak yürütülüyordu. Yeni kurulan Diyanet TV’nin ise kamu yayıncılığı ilkelerinden bağımsız olarak sadece RTÜK yayın ilkelerine uygun olarak yayın yapacağına dikkat çekiliyor.
Şirket, sermayesini üç yılda 275 bin liradan 25 milyon 275 bin liraya çıkardı.
Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi
1982 yılında 40 bin lira sermaye ile kuruldu. İşletmeye bağlı ilk kitabevi ise Ankara Necatibey Caddesi'nde açıldı.
Şirket kuruldu ama faaliyet hemen başlamadı. Makbuz, küçük çaplı afiş, broşür basımı için 1 adet küçük ofset makinesi ve bir adet kesim bıçağıyla ilk matbaanın kurulması için 1986 yılı beklenecekti.
1996 yılında daha önce yine vakfın iştiraki GİNTAŞ tarafından Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de kurulan matbaa bu işletmeye devredildi.
Yurtdışında, özellikle de Avrupa ülkelerinde yaşayan vatandaşların cenazelerinin havaalanlarından alınıp memleketlerine götürülmesi ile ilgili hizmetler de nedense Yayın, Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi tarafından yürütülüyordu.
Yurtlar ve Sosyal Tesisler İktisadi İşletmesi
Türkiye Diyanet Vakfı yurtları, Yurtlar ve Sosyal Tesisler İktisadi İşletmesi eliyle yönetiliyor. İşletme Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti’nin Temmuz 2007 tarihli kararı ile kuruldu.
En az 53 yurt vakfa bağlı olarak hizmet veriyor. Yurtların öğrenci kapasitesi 12 binden fazla.
TEYAŞ
TDV Eğitim Yatırım Anonim Şirketi, yani TEYAŞ, Haziran 2021 yılında, Türkiye Diyanet Vakfı tarafından kuruldu.
Kuruluş sermayesi 1 milyon TL idi. KOMAŞ AŞ, Kasım 2022'de devralındı. Bu sırada şirket sermayesi 51 milyon liraya çıkarıldı. Nisan 2023'te sermayesi 48 milyon artırılarak 99 milyon TL'ye çıkarıldı.
Türkiye Diyanet Vakfı'nın tüm ticaret teşebbüsleri TEYAŞ çatısı altında, 2022 yılında birleştirildi. Bu, tüm şirketleri ile birlikte KOMAŞ'ın devralınması yoluyla yapıldı.
Böylece Türkiye Diyanet Vakfı’na ait tüm şirketler de TEYAŞ bünyesinde birleşti.
Diyanet’in bilişim şirketi de var
Şubat 2023'te kuruldu. Türkiye Diyanet Vakfı Eğitim Yatırım tarafından 2 milyon TL sermaye ile kuruldu.
İslam Araştırmaları Merkezi
Merkezin kökleri, 1983 yılına dayanıyor. Türkiye Diyanet Vakfı bünyesinde 1983 yılında İslam Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü kuruluyor. Beş yılın sonunda, 1988 yılında Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nin ilk cildi yayınlanıyor. Aynı yıl, İslam Araştırmaları Merkezi de kuruluyor. 1993 yılında ise Genel Müdürlük ile Merkez birleştiriliyor. 44 ciltlik İslam Ansiklopedisi’nin tamamlanması 2013 yılını buluyor. 2016 yılında Ansiklopedi için iki yeni cilt daha yayınlanıyor.
Ulema Veri Tabanı
İslam Araştırmaları Merkezi, 2019 yılında Ulema Veri Tabanı adında bir proje başlatıyor. Amaç, İslam tarihi boyunca üretilmiş eserlerdeki verilerin kaydedilmesi… Ama projenin ikinci bir amacı daha var:
“İslam tarihi boyunca farklı coğrafyalarda yaşamış bütün Müslüman alim ve sufilerin biyografilerinin kaydedilebileceği ve kaydedilen biyografik veri içinde tarih, yer, mezhep, disiplin, uzmanlık gibi birçok değişken üzerinden arama ve filtreleme yapılabilecek bir veri tabanı…”
Veri tabanı “İslam tarihinin farklı alanlarında çalışma yapan araştırmacılar” için kurulmuş gibi görünse de aslında adı üstünde bir ulema veri tabanı… Her konuyu ulemaya danışman isteyenler için…
ulema.isam.org.tr şimdilik test yayında. Veri tabanında şu anda 1450’den fazla alim, 400’den fazla sufi, 2450’den fazla da eser kayıtlı.