Ankara’nın Başkent olması ile birlikte Ulus Devletin temsil mekânı olarak tasarlanan Başkent’in planlanmasında Ulus’tan Çankaya’ya uzanan Atatürk Bulvarı Cumhuriyet yoludur. Bu yol üzerinde TBMM ile Çankaya Köşkü arasında büyükelçilikler yer alır. Çankaya Köşkü’ne kadar uzanan bu yerleşimler köşkün devletin temsiliyetindeki rolünü mekânsal olarak güçlendirir. ABD Büyükelçiliği de bu yol üzerinde 2022 yılına kadar hizmet vermiş ve kent belleğinde yerini almıştır.
Vagondan Atatürk Orman Çiftliği’ne uzanan ABD Elçilik ikametgahları
ABD Büyükelçiliği’nin Ankara’daki ilk ikametgah serüveni, Ankara’da konut ve otel sorunun yaşandığı kiralamaların mümkün olmadığı bir dönemde Ankara istasyonuna çekilen bir vagonda başlar. O dönemde Ulus’ta Osmanlı Bankası ile sonlanan İstiklal Caddesi’nde 11 adet Evkaf Evi ve Evkaf Apartmanı I ve II bulunmaktaydı. Evkaf Apartmanı I bir süre Belvü Palas olarak kullanılmış ve yıkılmıştır. Evkaf II Apartmanı ise bugün Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü tarafından kullanılmaktadır. Evkaf Evleri ise Belvü Palas’ın önünde ve Evkaf Apartmanı II arasında yer alır. 1924 -1936 yılları arasında ABD Büyükelçiliği Evkaf Evleri’nin ikisinde faaliyetlerini yürütür. Daha sonra Gürcistan Afganistan Azerbaycan ve SSCB ile ABD Musiki Muallim Mektebi’nin yakınında iki katlı bir binayı ortak olarak kullanırlar. ABD 1939 yılında Ankara Kavaklıdere’de iki katlı bir binaya taşınır. Bir süre Cumhuriyet Halk Partisi’nin kiracısı olarak ikamet eder, hatta CHP tarafından tahliye evrakları kayıtlara geçer.
ABD Büyükelçiliği 1940 yılında Atatürk Bulvarı üzerinde bulunan araziyi satın alır. Tarihi elçilik binasının yapımına 1948 yılında başlanır ve ABD Büyükelçilik yerleşkesine 1957 yılında taşınır. ABD Büyükelçiliği 65 yıl boyunca burada faaliyetlerini sürdürür. Türkiye’deki askeri darbelerin yapılması sürecindeki rolü binanın duvarlarına muhtemel ki yansımıştır. ABD Büyükelçiliği güvenlik önlemlerinin yoğun olduğu kaldırımların çelik bariyerlerle daraltıldığı ve neredeyse kaldırımda yürümenin eziyet haline getirildiği, önünde pek çok protestoya tanıklık edilen siyasi bellek mekân olarak Başkent’in temsil yolu üzerinde yerini aldı.
Elçilik Binası satıldı: Şimdi ne olacak?
ABD Büyükelçiliği, Atatürk Orman Çiftliği arazisinin hülle yoluyla elçilik binası yapılması için hukuksuz bir yöntemle devredilmesi ile birlikte Atatürk Orman Çiftliği alanında inşa edilen yeni ABD Büyükelçiliği’ne 2022 yılında taşınır. Bu taşınma ile birlikte tarihi yapının ve yerleşkenin ne olacağına dair tartışmaların ortasında Atatürk Bulvarı’nda yer alan ABD Büyükelçiliği tarihi binasını 2023 yılında satışa çıkartır.
Bir yıl aradan sonra ABD Büyükelçiliği’nin tarihi binasının satışının kasım ayında gerçekleştiği kamuoyunun gündemine düşer. Trabzonlu işadamı Şemsetdin Hancı'nın Yönetim Kurulu Başkanı olduğu Aşhan Yemek’in kurucu olduğu TY Gayrimenkul tarafından elçilik yerleşkesinin alındığı ve orada ne yapılacağına dair “kent dinamikleri ile karar vereceği” demecide Patronlar Dünyası haberinde yer alır.
Şemsetdin Hancı: ABD Büyükelçiliği alanına blok blok site dikmeyeceğiz, birlikte karar vereceğiz
Bunun üzerine yazıyı yazarken Şemsetdin Beyi aradım. Görüşmede Şemsettin Bey “dört parselden oluşan toplamda 23 dönüm olan ABD Elçilik yerleşkisini aldıklarını ve ne yapmak istediklerine dair daha henüz karar vermediklerini, Ankara’ya zarar verecek bir projenin aklının uçlarından geçmediğini, kent dinamikleri ile birlikte değerlendireceklerini, oraya blok blok site dikmeyeceklerini, alanda prefabrik de olan 5 adet yapı ve toplam yapı alanının 11 bin metrekareden oluştuğunu ve çok güzel bir korusu olduğunu” ifade etti. “Yapıları yıkacak mısınız?” sorusuna, “daha henüz hiçbir şeye karar vermedik, belki kiralama da olabilir hep birlikte karar vereceğiz. Biz sözümüzün arkasındayız” dedi. “Ankara’ya geldiğim bir zamanda sizi ararım birlikte gezeriz” diyerek sözlerini sonlandırdı. Belki de bir süre alanı Ankara halkına açarak rehberli geziler planlanmasını sağlamak muhteşem olur.
Kentin aktörleri ABD alanına ilişkin fikirlere şimdiden hazırlıklı olmalı
Cumhuriyet’in planlı döneminin bir parçası olan Atatürk Bulvarı üzerinde yer alan Büyükelçilikler alanı 3. Derece Sit Alanı ve ABD Büyükelçiliği’nin tarihi yerleşkesi de bu planın en simgesel yerinde bulunuyor. Atatürk Bulvarında ve Paris Caddesi çevresinde, İtalya Büyükelçiliği, Almanya Büyükelçiliği Fransa Büyükelçiliği gibi pek çok büyükelçilik yerleşkeleri bulunuyor. Satılan ABD yerleşkesinin yerine yeni bir şey yapmak için Ankara Kültür Varlıkları Koruma Kurulu’ndan izin alınması ve imar planı değişikliği yapılması gerekiyor. Bu alanda yeni yapılacak bir imar değişikliği diğer tüm elçilik yerleşkelerini de zaman içerisinde etkileyecek ve Atatürk Bulvarı’nda korunaklı ve müthiş bir yeşil alana sahip olan bölgenin yapısını ve Cumhuriyet Planlamasını etkileyeceği aşikârdır. Plan değişikliği aşamasında ne yapılacağına dair tartışmalı bir süreç yaşanacağı Ankaralıların gündemindedir.
Mülkiyet sahibinin, herkesin gözünün orada olduğu bir dönemde, özenli davranmak istediğini, katılımcı bir süreç izlemek istediğini ifade etmesi önemli ancak sürecin nasıl işleyeceğini hep birlikte izleyeceğiz.
Ankaralılar, kentin aktörleri, ABD Büyükelçiliği alanın ne olacağına dair büyük ve katılımcı bir sürece şimdiden hazırlık yapmalı. Kim bilir belki de Ulucanlar Cezaevi, Saraçoğlu Mahallesi gibi bir kent düşleri proje fikir yarışması da ABD Büyükelçiliği yerleşkesi için açılabilir mi? Mülkiyet sahibi her öneriye açık olduğunu iletince buda gerçekleşen bir düş olabilir mi diye düşünmeden edemedim.
ABD Büyükelçiliği vagonda başlayan ikamet sürecini sonlandırarak, 65 yıl hizmet verdiği tarihi yerleşkesini satmıştır. Hepimiz açısından çok acılı süreçleri hatırlatsa da ABD Büyükelçiliği’nin tarihi binası siyasal tarihimizde bir bellek mekândır. Bu bellek mekânının korunması hatta halka açılarak bir siyasal bellek müzesine kültürel coğrafya alanına dönüştürülmesi mümkün. Kentimizin en simgesel mekânına dair sürecin yakın takipçisi olmak ve bellek mekânların korunarak gelecek kuşaklara iletilmesini sağlamak kent hakkımız.
Not: Yazıda kullanılan görseller Dr Koray Özalp ve Tolga Aydoğan’ın hazırladığı Ankara’daki Diplomatik Misyonlar 1920-1970” yayınında yayınlanmış görsellerdir.