Taliban, El Kaide ve IŞİD arasında ne fark var?

Bu araştırmayı BBC Türkçe’den kullandık

Cihatçı bir ideolojiye sahip olmaları bakımından benzeseler de, Taliban, IŞİD ve El Kaide'nin yöntemleri ve amaçları oldukça farklı.

Afganistan'da Taliban'ın yönetimi ele geçirmesi, dünyadaki cihatçıları genel olarak memnun etti.

Yemen ve birçok ülkede havai fişekler atıldı. Somali'de cihatçılar Taliban'ın zaferini kutlamak için tatlı dağıttı. Asya'nın güney bölgelerinde İslami gruplar Afganistan'dan Batı ülkelerinin çekilmesini kutladı.

Şimdi Orta Doğu ve Orta Asya'da yeni bir cihatçılık çağı başlamasından endişe eden uzmanlar var.

En büyük tehdit El Kaide ve IŞİD ile bağlantılı gruplardan geliyordu. Bunlar son yıllarda zayıflasalar da hala faaliyet gösteriyorlar.

Taliban ABD ile yaptığı anlaşma sonucu, Batı'daki hedeflere saldırı niyetindeki aşırılıkçı gruplara yataklık etmeme taahhüdünde bulundu. Ancak El Kaide ile bağlantıları hala mevcut.

Uzmanlar, El Kaide'nin rakibi IŞİD'in kendisini gösterme basıncı altında olacağına inanıyor.

IŞİD'in Horasan kolu olarak bilinen ve IŞİD-K olarak anılan grup, hiç zaman kaybetmedi ve 26 Ağustos'ta Kabil Havalimanı dışında kanlı bir saldırıya imza attı. Saldırıda 13'ü ABD askeri 170 kişi öldü.

Köktenci bir ideolojiye sahip olmaları ortak noktaları. Peki bu üç grubu birbirinden ayıran ne?

BBC Türkçe’de yer alan habere göre New York'taki Soufan Center'dan araştırmacı ve güvenlik uzmanı Colin Clarke, şöyle özetliyor:

"Taliban Afganistan'daki en etkili güç. El Kaide, çok uluslu bir cihatçı grup ve eski ağlarını yeniden kurmayı hedefliyor. IŞİD de öyle, ancak IŞİD'in ezeli düşmanları El Kaide ve Taliban'a karşı zorlu bir savaş vermesi gerekecek."

Kökler

El Kaide ve Taliban, 1980'lerin sonundaki Sovyet işgaline karşı direnişte ve Afganistan'ın 1990'lardaki iç mücadelelerinde ortaya çıkarak yükseldi.

IŞİD ise yıllar sonra, Irak'taki El Kaide'nin kalıntılarından ortaya çıktı ve 2003'teki Irak işgaline cevaben yerel bir El Kaide unsuru olarak varoldu.

Örgüt, 2007'de Irak'ta ABD birliklerinin sayıca artırılmasının ardından birkaç yıllığına gizliliğe gömülse de 2011'de yeniden ortaya çıkmaya başladı.

El Kaide 1980'lerin sonunda Suudi Arabistanlı milyoner Usame Bin Ladin tarafından kuruldu. Türkçede "dayanak" ya da "kuruluş" gibi anlamlara gelen El Kaide, Sovyetler Birliği'ne karşı silahlandırılan İslami çevreye lojistik ve askeri destek sağladı.

Bin Ladin, tüm dünyadan cihatçıları El Kaide saflarında topladı.

Peştu dilinde "talebeler" anlamına gelen Taliban, Sovyetlerin Afganistan'dan çekilmesinin ardından 1990'larda Pakistan'ın kuzeyinde ortaya çıktı.

Sünni İslam'ın katı bir yorumunu benimseyen Taliban, ilk etapta Suudi Arabistan'dan gelen parayla finanse edildi ve bir Peştun hareketi olarak kendisini gösterdi.

Taliban'ın vaadi, Pakistan ve Afganistan arasında kalan Peştun bölgesinde İslami yasalara ve şeriata dayanan bir yönetimle barışı ve güvenliği sağlamaktı.

Afganistan'ın güneybatısından başlayarak Taliban hızlıca etkisini artırdı. 1996'da Devlet Başkanı Burhaneddin Rabbani'yi devirerek Kabil'i ele geçirdi.

1998'de örgüt Afganistan'ın yüzde 90'ını kontrol ediyordu.

Ardından El Kaide lojistik destek ağı olmaktan çıkarak küresel emelleri olan bir cihatçı örgütlenmeye dönüştü. Taliban rejimi ise El Kaide'yi Afganistan'a buyur etti.

Irak'taki El Kaide ise orijinal El Kaide çizgisinden farklılaşarak yine küresel bir bakış açısı kazandı. 2006 yılında diğer aşırılıkçı gruplardan ayrılarak, Irak İslam Devleti adını aldı.

2011'den sonra İslam Devleti Suriye'deki savaşa tamamen müdahil oldu ve ismini Irak Şam İslam Devleti (IŞİD) olarak değiştirdi. El Kaide ile yolları ayrıldı.

İslam tefsiri

Üç örgütün ortak noktası, Sünni İslam'ın katı bir yorumunu benimsiyor olmaları.

BBC'ye konuşan İngiltere'deki King's College London öğretim üyesi Michele Groppi, "Üç örgüt de sosyal ve siyasi yaşamın dini konulardan ayrı tutulamayacağına inanıyor. İnanç uğruna şiddet uygulamanın meşru olduğunu düşünüyorlar. Bu aynı zamanda bir görev: Savaşmayan kişilerin kötü Müslüman olduğu inancı var" diyor.

Groppi bu görüşün, farklı bağlamdaki tehditler için yazılmış ayetlerin bire bir tefsirinden kaynaklandığını söylüyor:

"İncil'de olduğu gibi Kuran'da da çok sert ayetler var. Ancak Müslümanların ezici çoğunluğu, genellikle bu sert prensipleri kabul etmiyor. Dinin başlangıcında bunların geçerli olduğunu söylüyorlar. Cihadın o zamanlar anlamı vardı diyorlar."

Taliban, El Kaide ve IŞİD hedeflerine yönelik olarak benimsedikleri aşırıcılığın dozlarında da ayrışıyorlar.

Hedefler

Taliban'ın çıkarları Afganistan'a odaklı, ancak El Kaide ve IŞİD'in küresel hedefleri var.

Taliban en son 1990'larda şeriat yasalarını uygulamıştı. Bu, kadınlar için sert kurallar ve cezalar, halka açık infazlar, kırbaç cezaları ve uzuv kesme cezaları anlamına geldi.

Tarihin tekerrür edeceğinden duyulan korkuyla Afganlar ülkeden kaçmak için sınırlara ve havaalanına akın etti.

Washington'daki Georgetown Üniversitesi'nden terörizm ve Ortadoğu uzmanı Daniel Byman'a göre, El Kaide ve IŞİD'in öğretileri daha da radikal.

BBC'ye konuşan Byman, Taliban'ın Afganistan'da geçmişi canlandırma arayışında olsa bile diğer ülkeleri değiştirmeyi hedeflemediğini dile getiriyor.

Byman, El Kaide ve IŞİD'in küresel hedeflere sahip olduğunu hatırlatıyor ve hilafet kurma niyetlerini karşılaştırıyor:

"IŞİD hilafeti bugün kurmak istiyor, El Kaide ise henüz erken olduğu görüşünde. Cihatçıların ve Müslüman toplumların henüz hazır olmadığını söylüyorlar. Öncelikleri hilafet değil."

Düşmanlar

Taliban, El Kaide ve IŞİD uzak ve yakın düşmanları paylaşıyor.

ABD ve Batılı ülkeler listenin başında geliyor. Son sırada ise müttefikler ile din ve devlet ayrımını benimsemiş ülkeler var.

Byman, "IŞİD, başından beri El Kaide'ye göre daha şiddet yanlısıydı ve Batı'ya karşı savaşın yanı sıra, onun ideolojisini paylaşmayan diğer Müslümanlara karşı da mezhepçi bir mücadele yürüttü" diyor.

Bir diğer önemli farklılık da ABD, El Kaide'nin baş düşmanı olmaya devam ederken, IŞİD'in Orta Doğu'da Şii toplumuna ve diğer dini azınlıklara karşı saldırmaya devam etmesi.

El Kaide'nin de Şiileri 'mürtet' yani dinden dönmüş kişi olarak gördüğünü ifade eden Byman şöyle devam ediyor:

"Buna rağmen onları öldürmenin oldukça uç bir eylem ve kaynakları boşa kullanmak olduğunu, cihatçı projeye de zarar verdiğini düşünüyorlar."

Groppi, IŞİD'in Taliban'ı ABD ile planlanan geri çekilme müzakereleri yürütmesi nedeniyle "hain" olarak gördüğünü söylüyor ve bu yüzden de Taliban'ın iktidara gelişinin bu bölünmeleri daha da artırdığı görüşünü savunuyor.

Ancak, IŞİD üçüncü bir grup vasıtasıyla Taliban'a dolaylı olarak bağını sürdürüyor.

Uzmanlar, Afganistan'daki IŞİD gruplarıyla, Taliban'la yakın ilişki içerisinde olan ve Hakkani olarak bilinen militan ağı arasında güçlü bağlantılar olduğunu söylüyor.

Yöntemler

El Kaide en çok, 11 Eylül 2001'de New York'taki İkiz Kuleler'e yönelik gerçekleştirdiği ve 11 Eylül saldırıları olarak bilinen saldırı ile tanınıyor.

Örgüt, etki tesiri yüksek yöntemleriyle dünyanın her yerindeki Müslüman savaşçıları harekete geçirmeyi ve ABD'yi Orta Doğu'dan, özellikle de Suudi Arabistan ve kutsal mekanlardan def etmeyi amaçlıyor.

Propagandaları cihadın her Müslüman bireyin yükümlülüğü olduğu fikri etrafında dönse de yereldeki Müslümanlar öncelikleri.

Byman, IŞİD'in de konuya yaklaşımının aynı olduğunu ancak çok daha şiddet eğilimli bir yaklaşıma sahip olduklarını ifade ediyor:

"IŞİD için terörizm devrimci savaşın bir parçası. Tahakkümü altındaki bölgelerde, büyük infazlar, herkesin önünde kelle uçurmalar ve tecavüzler gerçekleştirdiler. Yerel halkı dize getirmek için terörize etmeye çalıştılar. El Kaide ise tabiri caizse, 'daha nazik' bir yaklaşıma sahip."

Her ne kadar Batılı güçlere, Rus destekli Suriyeli güçlere ve Kürt güçlerine toprak kaybetseler de, 2014-2017 yılları arasında IŞİD, Suriye ve Irak'ta topraklarını genişlettiler.

Mart 2019'da Suriye'deki son topraklarını kaybettiklerinde hilafet ilan edildi fakat örgüt gizli bir ağa dönüştü ve hala tehdit olmaya devam ediyor.

IŞİD'in Afganistan kolu IŞİD-H, 170 insanın öldürüldüğü 26 Ağustos'taki Kabil Havalimanı saldırısını üstlendi. Örgüt ayrıca ülkedeki azınlık halindeki etnik gruplara da saldırıyor.

Taliban'a gelince, örgüt son haftalarda büyük şehirleri ve nihayetinde de başkent Kabil'i ele geçirmek adına savaş taktikleri kullandı; Afgan hükümeti ve güvenlik güçlerine karşı saldırılar düzenledi.

Bölgede Taliban mensuplarına yönelik, Afgan askerleri infaz etmek, özellikle de kadınlara sert cezalar ve kısıtlamalar getirmek gibi pek çok suçlayıcı söylenti mevcut.

Ancak Groppi, Taliban'ın yerel halkı, kendilerinin özellikle kırsal alanlarda; başta yolsuzluk olmak üzere birçok sorununun çözümü olduğuna ikna ederek ilerlediğini söylüyor.

Savaşçı bulmak

Taliban, El Kaide ve IŞİD, savaşmaları için yerel halktan insan örgütlemeyi başardı.

Her üç örgüt de bunun insanları cihadın dinlerini kurtaracağını ve temizleyeceği vaadiyle yapıyor.

El Kaide ve IŞİD, küresel hırslarıyla Orta Doğu sınırlarının çok ötesinden insanları da bünyesine katmayı başardı.

Bu konuda en başarılısının IŞİD olduğunu belirten Groppi, "İnsanları Irak ve Suriye'deki topraklarına çekmek için internetin gücünden yararlanıyor" diyor.

Byman da bu görüşe katılıyor:

"IŞİD'in sosyal medyadaki çabaları etkileyiciydi. Batı'da örgütle herhangi bir bağı olan ya da olmayan ve Suriye'ye, Irak'a gidemeyen kişileri, kendi ülkelerinde saldırılar planlamak için daha iyi harekete geçirebiliyorlardı."

Bu saldırılar arasında 2015 yılında bazıları savaş bölgelerinde bulunan IŞİD militanlarınca gerçekleştirilen ve 130 insanın ölümüne neden olan Paris saldırıları da var.