Toplumsal cinsiyet eşitliği, nüfusun yarısını oluşturan kadınların hayatın her alanında, ayrımcılıkla karşılaşmaksızın, insan haklarından, tüm toplumsal kaynak ve fırsatlardan eşit şekilde yararlanması için verilen mücadelelerin genel başlığı.

Başta feministler olmak üzere, toplumsal cinsiyet eşitliği savunucuları, kadınların çalışma yaşamında, siyasette, sporda, edebiyatta, bilimde yani aklınıza gelebilecek her alanda eşitlik için yollarındaki engellerin kaldırılması için mücadele ediyorlar. 

Ne var ki yol uzun, yapılacak iş çok. Geçtiğimiz yıl Yanındayız Derneği  Türkiye’de bir ilki gerçekleştirdi ve ilçe bazında ilk toplumsal cinsiyet eşitlik skor endeksini açıkladı. Ben de araştırmacı heyecanıyla sitelerinde yer alan etkileşimli grafiklerde ilçe bazlı endeks skorlarına bakmakla yetinmeyip sayfalarına iliştirdikleri verileri ve raporları da indirip inceledim.

Yanındayız ve İstanbul Üniversitesi Şehir Politikaları Uygulama ve Araştırma Merkezi ekipleri, 100 bin üstü nüfuslu 234 ilçede, 4 ana başlık altında, mümkün olan en güncel 37 göstergenin verisi ile çalışmış. Çalışmada Dünya Ekonomik Forumu’nun (WEF) “Global Toplumsal Cinsiyet Açığı Endeksi”ndeki yaklaşım ve yöntem benimsenmiş.  Çalışmanın veri toplama sürecinde ekibin nasıl zorluk çektiğini tahmin etmek zor değil. Ama bu zor işin üstesinden gelmişler.

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Endeksi’ni belirleyen dört ana başlık şunlar: Sağlık ve spor, eğitim, ekonomik hayat ve kaynaklara erişim; politik katılım ve karar alma. Raporda bu ana skorlar ve bunları belirleyen alt değişkenlerin skorları 100 bin üstü ilçeler bazında belirlenmiş. Ben ilçe nüfuslarının etkisini gözardı etme pahasına aritmetik ortalama alarak ülkeye bu 234 ilçe toplamından bakmak istedim.

Çalışmanın bize ilk söylediği şey şu: Eğer kadınlar ekonomi, siyaset, eğitim, sağlık ve spor alanlarında erkeklerle eşit olsaydı 100 olacak endeks, 61. Yani erkeklerle kadınlar arasındaki eşitsizlik 100 bin üstü nüfuslu ilçeler bazında bile 61’in 100’e uzaklığı kadardır. 

(*) raporda yer alan 100 bin üstü nüfuslu 234 ilçenin skorlarının aritmetik ortalamasıdır. 

 Eşitliğe en yakın Karşıyaka, en uzak Akçakale

Toplumsal cinsiyet eşitliği endeksinin en yüksek olduğu yani kadınların ülkede eşitliğe en yakın olduğu ilçe 72 ile İzmir-Karşıyaka, en düşük olduğu ilçe ise Şanlıurfa-Akçakale. Görüldüğü gibi kadınlar modernizmin kalesi İzmir’de bile erkeklerin gerisinde.

Eşitlik sağlık ve sporda

Eşitlikte kadınların erkekleri yakaladıkları tek ana başlık sağlık ve spor. Sağlık konusundaki  performans, kadınların doğuştan gelen bedensel üstünlüğünün yanısıra, bedenlerine erkeklere göre daha iyi bakmalarından geliyor diye düşünüyorum. Örneğin, Mediabrands Insights (MBI) Nisan 2020’de Türkiye çağında yaptığı araştırmada kadınların yüzde 25’inin, erkeklerinse yüzde 45’inin sigara içtiğini raporluyor.  

Öte yandan endeksin spor tarafında kadınlar yine çok geride. Örneğin lisanslı sporcu sayısında kadınların sayısı erkeklerin yarısı kadar. Lisanslı sporcu sayısının en fazla olduğu ilk 5 ilçenin 3’ü Gaziantep’in ilçeleri, diğerleri ise Kırklareli-Lüleburgaz ve İzmir-Bergama. (Foto: ALG Spor, Gaziantep)

Üniversite mezunu oranı yüksek

Eğitimde okuma yazma konusunda iki cins birbirine çok yaklaşıyor. Kadınların ortalama eğitim süresi ve lise mezuniyeti erkeklerin gerisinde kalırken, üniversite seviyesinde kadınların yükselişe geçtiği gözleniyor. Ama üniversitede de sayısal olarak hala gerideler.

Türkiye’de üniversite mezunu kadınların üniversite mezunu erkeklerden fazla olduğu ilçeler de var ki bunlar Bodrum ileİstanbul’dan Zeytinburnu ve Kağıthane.

Ekonomi ve politikada eşitsizlik derin

Toplumsal cinsiyet eşitliğinin iki cins arasında en fazla açıldığı alanlar ekonomi ve politika. Kadınların ekonomik hayat ve kaynaklara erişim konusunu Kısa Dalga’da  İlham Verisi podcast serisinde de sıkça dile getiriyoruz. OECD ülkeleri arasında, Güney Afrika’dan sonra 15 yaş üstü nüfusun iş gücüne katılım oranı en düşük ülkeyiz. Bunun temel sebebi kadınların iş gücüne katılımının düşük olmasıdır. Öyle ki grafikten de izleyebileceğiniz gibi ülkemizde kadınların istihdama katılımı, 2020 üçüncü çeyrek itibariyle yüzde 30’la OECD ülkeleri içinde en düşük seviyedir.

 Employment rate Women, % of working age population, Q4 2020 or latest available

Ülkemizde 20 milyon 15 yaş üstü kadın çalışmayıp ne yapıyor? Koç Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin (KOÇ-KAM) Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliği raporunda bu konu 2018 verileri üzerinden detaylıca ele alınmış. Rapora göre kadınların yarısından biraz fazlası, yani yüzde 55’i ev işleriyle meşgul oluyor, yüzde 13’ü engelli veya hasta-çalışamaz halde, yüzde 11,5’u ise hala öğrenci. Yani ülkemizde 11 milyon kadın ücretsiz, güvencesiz ev kadını olarak yaşamını sürdürüyor.

Bu kadar büyük bir nüfusu çalışma hayatının dışında tutmak sadece kadının ekonomik özgürlüğünü frenlemiyor, sosyo-kültürel gelişim imkanlarını kısıtlayarak zihinsel, ruhsal hatta bedensel özgürleşmesini de engelliyor.    

Kadınlar metropollerde “çalışıyor”

Yanındayız derneğinin raporuna dönecek olursak kadınların ekonomik hayata katılımının yüksek olduğu ilçelerin bağlı bulunduğu illerin başında İzmir, Adana, Antalya, Mersin ve İstanbul geliyor. Ekonomik hayat ve kaynaklara erişim skorunu belirleyen bileşenlere bakıldığında ise göze çarpanlar şöyle:

• Kadınların çalışma oranları düşük, çalışanlar da girişimcilikten ziyade sigortalı çalışıyor.
• Kadınların ilçe düzeyinde kamu kurumlarında çalışma oranı özel sektörün iki katı.
• Kadınların ehliyet sahipliği erkeklerin 1/3’üne denk geliyor.

Memleketteki yoğun, baskın erkek siyaseti araştırmanın “Politik Katılım ve Karar Alma” skorunda (17) kendisini net biçimde gösteriyor (hatırlatmakta fayda var kadın erkek eşit düzeyde politik süreçlere dahil olsaydı bu skor 100 olacaktı). 

Politik katılımda en iyi Kadıköy ve Karşıyaka

Politik katılım deyince herkesin aklına siyasi partiler ve meclisteki cinsiyet kompozisyonu geliyor fakat endeks mikro düzeyde eşitsizliği ölçümlemeyi hedeflediğinden ilçe bazında muhtarlıklarda ve belediyede görev alan kadın-erkek sayıları analize dahil edilmiş. Bu endeksin en yüksek olduğu ilçeler Kadıköy (63) ve Karşıyaka (62).  

Yerel düzeyde saptanan politik katılım eşitsizliği meclis aritmetiğine ve tüm ulusal siyasi temsiliyet süreçlerine de yansıyor doğal olarak.

Türkiye, Burkina Faso ile Butan arasında

Türkiye’de kadınların ekonomik ve sosyal hayata katılımına diğer ülkelerle karşılaştırmalı olarak bakıldığında da dünya ortalamalarının çok altında kaldığı gözleniyor.

İlk analiz  Futures Company’den:

 Yatay Sosyal Katılım ekseni, kadınların ilk ve orta eğitimini, vatandaşlık haklarını, politik katılımını, teknoloji ve enerjiye erişimini açıklığı ile kadın güçlendirme ölçümünün  (gender empowerment measure) toplamını ifade ediyor.

Dikey eksen ise 15-64 yaş grubu kadınların iş gücüne katılımını gösteriyor.

Her iki kriterde de Ortadoğu ve Afrika ülkeleri ile birlikte kadınların ekonomik sosyal katılımı açısından en sıkıntılı bölgede konumlanıyoruz.

Türkiye bu endekste 2020 yılında 153 ülke arasında 130. sırada, Burkina Faso ile Butan arasında yer alıyor. Söz konusu rapor göre 2020 yılında cinsler arası mesafenin en az olduğu ülkeler, yani listenin ilk beşi; İzlanda, Norveç, Finlandiya, İsveç ve Nikaragua olurken, kadınların eşitliğe en uzak olduğu ve listenin sonunda yer alan beş ülke ise Kongo Dem.Cum., Suriye, Pakistan, Irak, Yemen.

Türkiye’de  aktif mücadele geleneğini ve özgün dilini yaratmış olan kadın hareketi, kadına karşı yükselen erkek şiddetinin durdurulması ve İstanbul Sözleşmesi gibi binbir zorlukla elde edilmiş kazanımların kaybedilmemesi için uğraşıyor. Bu mücadele daha da yükselecektir zira kadınların hayata katılım talebi arttıkça, onlara yönelen şiddet de artıyor. Söz konusu sarmalı kırmak için yerel düzeyde, mikro mücadele zeminleri yaratıp oralarda da kadın özgürleşmesine yol açmak gerekiyor. Türkiye’nin ilk “ilçe bazlı toplumsal cinsiyet eşitliği endeksi” tam da bu ihtiyaca cevap veren çok önemli içgörüler içeriyor.  Yerel yönetimlere cinsler arası eşitlik hedefine yönelik politika ve proje üretmesi gereken konuları işaret eden, aksiyona dönük detaylı veri sağlayan  çok önemli bir çalışma.

Kaynakça:

Yanındayız Derneği: https://yanindayiz.org/

Futures Company : futures_company_women2020_dec12

Kısa Dalga Medya: https://www.kisadalga.net/podcast/detay/ilham-verisi-ucretsiz-kolelik-sisteminde-kadinlar_291)

OECD: (https://data.oecd.org/emp/employment-rate.htm.)

KOÇKAM: https://kockam.ku.edu.tr/wp-content/uploads/2019/11/KOCKAM_Rapor_DIGITALCOPY-1.pdf

Dünya Ekonomik Forumu : http://www3.weforum.org/docs/WEF_GGGR_2020.pdf