Türkiye’nin kader seçimini belirleyecek 14 Mayıs tarihi, 73 yıl önce temelleri atılan, Ankara’da Çankaya Belediyesi sınırları içerisindeki iki üç katlı bahçeli evlerin bulunduğu Gazi Osman Paşa Mahallesi’nde yer alan yapı kooperatifinin de adı aynı zamanda.

Gazi Osman Paşa sokaklarında yürürken her sokakta gözünüze çarpan bahçe içerisinde 2 katlı oturulası evleri gördüğünüzde, evlerin güzelliği ve verdiği huzur size geçer. Kentsel dönüşüm süreci ile yok edilme sürecine giren 14 Mayıs Evleri aynı zamanda Türkiye siyasi tarihini de mekândan okumamıza olanak sağlar.

Konut üretimine devletçi bakış

Türkiye’de konut yapı kooperatifleri, Cumhuriyet’in kurucu partisi CHP’nin altı okundan birisi olan devletçilik ilkesine göre kurulmuştur. 1930’lu yıllarda Türk Kooperatifçilik Cemiyeti’ni kurma görevini İçişleri Bakanı Şükrü Kaya üstlenir. Cumhuriyet’in kurulduğu ilk yıllarda konut ihtiyacı devlet desteği ile yapı kooperatifleri yöntemiyle karşılanır.

Kamu dairelerinde çalışan bürokratlar, memurlar, bankacılar, milletvekillerinin kooperatif kurması teşvik edilir.Büyük yerleşim planlarının olduğu kooperatiflere, tek yapı ölçeğinde kooperatiflerde eklenir.Böylece devlet tarafından desteklenen, ancak kurucularının da katılımcı olduğu bir konut üretim süreci başlar. Malzeme desteği, kredi desteği, teknik destek ile inşa edilen bu konutlar devlet ve halk işbirliğinin de önemli göstergelerindendir.

Başkent Ankara çok sayıda, dönemin katılımcı konut üretim sürecinde önemli bir deneyim olan konut yapı kooperatifine ev sahipliği yapar.Bahçelievler Yapı Kooperatifi, Mebusevleri Yapı Kooperatifi, Merkez Bankası Çalışanları Yapı Kooperatifi, Büyük Barajlar Yapı Kooperatifi, Otuz Evler Yapı Kooperatifi, Fikir İşçileri Yapı Kooperatifi gibi yüzlerce yapı kooperatifi kurulur ve konut ihtiyacı bu katılımcı ve devlet destekli konut üretim süreci ile karşılanır. Cumhuriyet’in konut politikasının önemli örneklerini teşkil eden ve Cumhuriyet mahallelerini oluşturan konutlar bugün kentsel dönüşüm tehditi ile yok olma sürecine girmiştir. Cumhuriyet’in adanmış kadroları tarafından geliştirilen konutlar ve Cumhuriyet Mahalleleri korunması gerekirken, ne acıdır ki bugün yerel ve merkezi yönetimlerin “yık yap” kültürüne kurban edilmektedir.

14 Mayıs 1950

1950 yılında “yeter söz milletin” sloganı ile Demokrat Parti seçimleri kazanır. Demokrat Parti milletvekilleri de, konut ihtiyaçlarını karşılamak üzere Cumhuriyet’in konut kooperatifçiliği yaklaşımı ile 14 Mayıs Kooperatifi’ni kurar. Devlet arşivlerinde “ortaklarını ev veya sanatlarının icrası için ihtiyaçları olan dükkân, mağaza gibi işyeri sahibi yapmak ve bunun elde edilmesi için gerekli her türlü teşebbüslerde bulunmak amacıyla merkez, Ankara olmak üzere 25 yıl süre ve en az 3500 TL sermaye ile kurulmasına başlanan “Kavaklıdere 14 Mayıs Kooperatifi’nin Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı’nın 12.05.1951 tarihli 6/4152-23468 sayılı yazısıyla gönderilen ana sözleşmesi Bakanlar Kurulu’nca 16 Mayıs 1951 tarihinde incelenerek adı geçen kooperatifin kurulmasına izin verilmesi kararlaştırılmıştır.”kararı Cumhurbaşkanı Celal Bayar imzasıyla yürürlüğe girer.

Kooperatifin avan mimari projeleri, Ankara Belediye Başkanı Rıfat Benderlioğlu, Sağlık İşleri Genel Müdürü, Dr. Arif Anıl, İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürü Cemal Dinç’in katıldığı toplantıda 31 Temmuz 1951 de onaylanır.

14 Mayıs tasarımında Muhittin Güreli imzası

14 Mayıs Yapı Kooperatifi’nin mimari projelerini Muhittin Güreli üstlenir. Muhittin Güreli, 1936 yılında Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde yüksek mimar olarak mezun olur. Cumhuriyet’in ilk mimarlarından olan Muhittin Güreli, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi’nde dört dönem Şube Başkanlığı, TMMOB’de ise dört dönem TMMOB Başkanlığı görevini yürütür. Aynı zamanda kamuda devlet memurluğu yapar,önemli kamu eserlerine imza atar. Muhittin Güreli 1951-1952 yılında İşçi Sigortaları Kurumu İnşaat İşleri’nde, 1952-1961 yıllarında Kızılay Cemiyeti Umum Müdürlüğü’nde görev alır.O dönemler, depremlerde, sel ve heyelan da Kızılay’ın çadır sattığı değil, barınma sorununa acil çözüm önerileri üretildiği dönemlerdir. Kızılay’dan sonra İmar İskan Bakanlığı’nda keşif ve denetim işlerinde ve tetkik kurulunda görev üstlenen Muhittin Güreli dönemin Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk imzasıyla 25 Haziran 1976 yılında İmar ve İskan Bakanlığı Müşavirliği’ne atanır.

Kamusal alana dönük konumlanma

Muhittin Güreli 14 Mayıs Kooperatifi’nin projelerini ve denetimini üstlendiği dönemde de İşçi Sigortaları Kurumu İnşaat İşleri’nde görevlidir. 14 Mayıs Evleri’nin Cumhuriyet döneminin konut politikasının tasarım ve yerleşim kararlarıyla Ankara’da özel bir yeri vardır. Kooperatif iki etap halinde inşa edilir. İlk etapta müstakil ve iki katlı konutlar olarak tasarlanır ve ilk etabın inşaatı 1959’da tamamlanır. İkinci etap yapılar ise üç-dört katlı apartman şeklinde inşa edilir. Sokaklardan geçerken kamusal alana dönük cephe ve balkon anlayışıyla dışa dönük olarak konumlanmış evlere, sayıları azda olsa bugün bile tanıklık edebilirsiniz. Apartman olarak inşa edilen ikinci etapta her katta bir daire olacak şekilde planlanmıştır. Geniş bahçeler içerisinde yer alan balkonları ile dikkat çeken bu yapıların sayıları kentsel dönüşümle birlikte giderek azalıyor.

14 Mayıs 2023

14 Mayıs Evleri Demokrat Parti dönemine dair eleştiri hakkı saklı kalmak kaydıyla Türkiye siyasetinin dönüm noktasının hemen ardından, dönemin mekânsal izleri olarak Cumhuriyet’in konut üretim politikası ile tasarlanarak simgesel bir yerleşimle anıtsallaştırılmıştır.

Şimdi 73 yıl sonra 14 Mayıs yine bir tarihsel sürece tanıklık ediyor. 73 yıl önce 14 Mayıs kamucu bakış açısının ve Cumhuriyet’in devletçi bakış açısının etap etap yok edildiği bir dönemi tarihlemişti. Cumhuriyet’in 100.yılını geride bırakırken, 14 Mayıs bu kez kamucu politikaların hayat bulacağı, Cumhuriyet ideolojisinin, kaynağına dönülerek teknoloji ile yeniden şekilleneceği bir dönem beklentisini çoğaltıyor.

14 Mayıs 2023’ten sonra konut ve barınma sorunun önemli bir gündem oluşturacağı aşikâr. Deprem sonrası daha da artan konut ihtiyacı, yüksek kiralar, kentlerin yeniden inşası, tüm Türkiye’nin el birliği içerisinde hayata geçireceği, milli üretim döneminin en önemli deneyimi olacaktır.

Bu dönemde halkında katılımcı olduğu, bizzat kendi evlerini inşa edebileceği bir mimarlık üretim sürecinin örgütlenmesi zorunluluk olarak karşımızda durmaktadır. 14 Mayıs, Cumhuriyet Mahalleri’nin, ucuz kiralık konutlarının birlikte inşa edilmesinin de adım taşları potansiyelini taşımaktadır. Düşle!14 Mayıs’ta gerçekleşsin…