Köprü, tünel, otoyol ücretleri zamlandı. Son veriler, açıklamalar ışığında şu Deli Dumrul köprülerinin garanti yüküne bir kez daha bakmanın yeri var. Kabaca bir hesaplama ile ulaştığım rakam 584 milyar TL… Helalı hoş olsun diyecek durum yok. Bu köprülere verilen garantiler işletmeciye makul kar bırakmanın çok ötesindedir. Bundan dolayı da Mali Kontrol Kanunu’na göre yargı konusu olmak durumundadır. Kamu kaynağı verimli, makul, sorumluluk içinde kullanılmamıştır çünkü.

****

Çanakkale Köprüsü’nde bakan açıklamalarından son 2 yılın geçiş sayılarını biliyoruz. 17 Mart 2023’te dönemin Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Adil Karaismailoğlu, "Yarın, 1915 Çanakkale köprümüzün açılışının 1. yıl dönümü. Bugüne kadar 2 milyon 200 bin araç kullandı. 2 milyona yakın araç ise Malkara-Çanakkale Otoyolu'nu kullandı" dedi. 9 Mart 2024’te bu kez Bakan Uraloğlu 2. açılış yıl dönümünde, “Açıldığı günden bu yana yaklaşık 5 milyon 536 bin araç köprümüzden geçiş yaptı” dedi.

Bir “başarı” sunumu gibi anlatılıyor ama aslında büyük bir fiyaskodur. Sözleşmeye göre köprüden yılda 16 milyon 425 bin, iki yılda 32 milyon 850 bin araç geçmeliydi. Bakan 5 milyon 536 bin araç geçtiğini söylüyor.

Mevcut verilerle bakarsak, gerçekleşmenin (fiili geçiş sayısının) garantiye oranı %16.85’tir. Peki bu verilere göre ne kadarlık bir garanti yükü çıkabilir?

Sözleşmedeki geçiş ücreti 15 Euro + KDV’ydi. Yani 16,2 euro. Ama, geçiş ücreti 1. yıl “200 liracık” yapıldı. Ertesi yıl, 2023’te açıklanan yeni zamlı fiyatın, (295 TL) uygulamasını Erdoğan seçimi arifesinde erteletti. Ocak 2024’te 295 lira, mayıs ayında 419 lira oldu. Geçtiğimiz günlerde yeniden zamlandı, 585 TL oldu. Prof. Dr. Uğur Emek Hoca’nın hesabına göre bugün için sözleşme ücreti 20 euro’ya denk geliyor. 758 TL ediyor. 585 TL’sini vatandaş gişede ödüyor, kalan 173 lirayı Hazine (vatandaş!) ödüyor.

Fiili geçişlerden işletmecinin sağladığı 2 yıllık gelir 54 milyon euro ediyor. Bunu 2 yıla denk gelen toplam garantiden (544.4 milyon euro) düşüyorum: 490,3 milyon euro. Çanakkale Köprüsü’nde 2 yılda oluşan yük budur. Şimdi… Geçiş ücreti, euro enflasyonuna göre yıldan yıla değişecektir. Kur değişecektir. Geçiş sayılarında elbette değişiklik olacaktır. Dolayısıyla kesin bir rakam vermek mümkün değildir. Ancak bugünkü gerçekleşme ve taahhüt oranı üzerinden bir tahminde bulunmak mümkündür ve fikir de verebildiği için değer taşır.

Şöyle söyleyebiliriz: İlk 2 yılda 490 milyon euro garanti yükü çıkardığına göre veya yılda 245 milyon euro garanti yükü çıkardığına göre işletme süresi 12 yıl 2 ay 12 gün olduğuna göre, durumun devam ettiği varsayımıyla 3 milyar euro garanti yükü çıkıyor.

Efendim araç geçiş sayısı artacaktır… Artabilir. Ama geçiş ücreti de artacaktır, kur da artacaktır. Dolayısıyla memlekete çıkardığı toplam yük 3 milyar euro’yu da aşabilir.

Bu hesaplamanın içinde daha az geçiş olan otoyol kısmının rakamları yok. Otoyol kısmında indirimli uygulama yok. Ama geçiş sayısı daha düşük. 80 km’lik otoyol geçiş ücreti 160 liraydı, son zamla 200 lira oldu. Bu otoyolun olası garanti yükünü, daha önceki bir çalışmamda 700 milyon euro olarak tahmin etmiştim. Otoyol kısmıyla birlikte 3.7 milyar euro garanti yükü çıkaracağını tahmin ediyorum. Bu da bugünkü kurla 140 milyar lirayı geçiyor.

Garanti yükünün yarıdan fazlası Osmangazi’de

Bakan Karaismailoğlu, Ağustos 2022’de, açılıştan o tarihe kadar köprüden 55,5 milyon araç geçtiğini söylemişti. Bakanın kastettiği dönem 72 aya (6 yıl) denk geliyor. Yılda 14.6 milyon garantiye göre 87 milyon 600 bin araç geçmeliydi. Daha sonra “7 yılda 70 milyon araç geçtiği” söylendi. Garantiye göre 102.2 milyon geçmeliydi.

İlk veriyi baz alırsak gerçekleşmenin garantiye oranı %63,3’e geliyor. Son rakamı baz alırsak 68,5’e geliyor. Ancak açıklamalar güvenilir değil. 6 yılda 55,5 milyon araç geçtiği belirtildikten sonra “7 yılda 70 milyon araç” denildiğinde, 2023’te 14,5 milyon araç geçmiş olması lazım. Bu rakam yıllık taahhüde (14.6 milyon) yakın. Oysaki böyle bir şey olmadı. Sadece bayram, tatil günlerinde taahhüt rakamı tutturulabilirdi.

Bu köprüden açıldığı 2016 yılı ilk 6 ayda 4 milyon 250 bin araç geçmişti. 2017’de 8,5 milyon, 2018’de 9 milyon 98 bin araç geçmişti. Bu ilk 3 yıl rakamı açıklanan verilerdir. 2019’da salgın etkisiyle geçiş sayıları düşmüş, 7.5 milyon civarında araç geçmişti. 2020 salgın ve kapanma yılında 4 milyondan daha az araç geçmişti. 2021 – 2022 – 2023 eski geçiş sayılarına ulaşıldığı ve bir miktar (genel trafik artışı oranında) arttığı projeksiyonuyla açılıştan 2023 sonuna kadar tahminim geçen araç sayısı 58 milyon civarındadır. Garanti taahhüdüne göre 109.5 milyon araç geçmeliydi. Buna göre fiili geçişin garantiye oranı %53’e geliyor.

Bu köprünün sözleşme ücreti (yıldan yıla ABD enflasyonu ile artıyor ve kur arttığı için TL karşılığı da artıyor) ve geçiş sayısı taahhüdü dikkate alındığında toplamda 15 milyar dolar civarında garanti taahhüdü olduğunu tahmin edilebilir. Dolayısıyla sadece eksik geçişten (%47) dolayı 7 milyar dolar civarında yük çıkacaktır. Bunun üstüne indirimli ücret uygulatılmasından doğan fark ödenecektir. O ne kadar olabilir? Bugünkü uygulama oranlarından kaba bir tahminde bulabiliriz. Osmangazi’nin geçiş ücreti (sözleşmede 35 dolar + %8 KDV’ydi) ABD enflasyonu oranında arta arta 55 dolar civarına geldi. Bu rakam güncel kurla 2085 liraya geliyor. Fiilen uygulatılan indirimli ücret son zamla 555 lira oldu. Bu kadarını vatandaş, kalanını (1.533 TL) Hazine (yine vatandaş!) ödüyor. Yani %26.6’sını vatandaş, % 73.4’ünü Hazine ödüyor.

Taahhüdün yüzde 53’üne denk gelen fiili geçişlerin indirim farkı bu oranlara göre 5.9 milyar dolara geliyor. Dolayısıyla eksik geçiş + indirimli ücret farkı toplamı 12.9 milyar doları (438 milyar TL) buluyor. (AKP Ekonomide Ne Yaptı isimli kitabımda Osmangazi’nin toplam garanti yükünü 10.146 milyon dolar hesaplamıştım. Otoyol kısmı ile birlikte 11.8 milyar dolar rakamına ulaşmıştım. Ancak küresel enflasyon dalgası hesapları altüst etti. 2024 ücretini ben 47.9 dolar tahmin etmiştim, 55 dolara çıktı! ABD enflasyonunu 1,5 almıştım, 5-6’ya çıktı. Haliyle rakamlar da değişmiş, artmış oldu.)

Uğur Emek Hoca’nın grafiği sayfada. Yavuz Sultan Selim (YSS) Köprüsü’nde sözleşme ücreti 6 dolara geldi. Son zamla birlikte gişede vatandaş 70 TL ödüyor. Yıllık 49 milyon geçiş garantisi var. Yarısına dahi ulaşılamıyor. Daha önce yaptığım çalışmada bu köprünün garanti yükünü bağlantı yolları ile birlikte 2.646 milyar dolar olarak hesaplamıştım. Yalnız bu köprü 2026’da kamuya geçmesi gerekirken, işletme süresi ihalesiz şekilde uzatıldı ve 7 yıl 8 ay 20 günlük işletme süresine ilave 3 yıl eklendi. Bu bilgiye göre garanti yükü haliyle 4 milyar dolar civarında olacaktır. Bu da bugünkü kurla 136 milyar TL’ye geliyor.

Özeti… Deli Dumrul köprüleri için 584 milyar TL garanti yükü oluşmuş durumda. Rakam, belki biraz daha fazla belki biraz daha az… Geçiş sayılarını gizliyorlar, sözleşme ücretlerindeki artışları projeksiyonla buluyoruz, açıklamıyorlar. Sözleşme ayrıntılarını gizliyorlar. Haliyle bu hesaplamaları her zaman bir parça sapma payı ile dikkate almak gerekir. Bir hatırlatma daha, bu garantilerin bir kısmı açılıştan itibaren ödendi. Yarıdan çoğu ödenmeyi bekliyor.